زندگی نامه ابن یمین فریومدی

امیر فخرالدین محمود بن امیر یمین‌الدّین طغرایی مستوفی بیهقی فریومدی، مشهور و متخلص به – ابن یمین-  یکی از شاعران ایران در قرن هشتم هجری‌است و در قریه ایی در سبزوار خراسان به دنیا آمد .  پدرش ترک‌نژاد بود و به روزگار سلطان محمد خدابنده در روستای فریومد ملکی خرید و در آن‌جا ساکن گشت.

پدرش او را آموزش داد و از جوانی در شمار شاعران و منشیان عهد خویش درآمد؛ و مقام استیفا یافت و «مستوفی» خوانده شد و چون مانند پدر متصدی تحریر طغرا در آغاز حکم‌ها بود به «طغرایی» نیز مشهور گشت.

ابن یمین منصب استیفا و تحریر طغراها را در خدمت خواجه علاء‌الدّین محمد فریومدی وزیر خراسان، به سال ۷۲۰ – ۷۴۲ هجری – بر عهده داشت و از منشآت او بعضی در قدیم‌ترین نسخهٔ دیوانش که ظاهراً پیش از سال ۹۰۴ – ۹۳۱ هجری –  نوشته شده، موجود است و دو نامه از آن‌ها نیز انتشار یافته است.

سال‌های نخستین زندگانی ابن‌یمین در خراسان گذشت. در دوران جوانی، به تبریز رفت و به درگاه غیاث‌الدّین محمد بن رشید‌الدّین فضل‌الله وزیر پیوست و آن وزیر را ستایش کرد ولی کارش در آن شهر دوام نیافت؛ چنان‌که ناگزیر شد در قطعه‌ای که خطاب به غیاث‌الدین محمد سرود از او اجازه مراجعت به وطن خویش بخواهد.

قطعه دیگری در دیوان او هست که نشان از اقامت وی در عراق عجم و بازگشتش به خراسان می‌دهد. پس از بازگشت به خراسان ابن یمین بیشتر در زادگاه خود فریومد به سر برد و در همان حال با گروهی از امیران و وزیران عهد خود در جانب شرقی ایران ارتباط داشت و آن‌ها را می‌ستود.

از ممدوحان ابن‌یمین گذشته از خواجه علاء‌الدّین محمد فریومدی باید طغاتیمورخان، ملک معزّالدّین ابوالحسین محمد بن غیاث‌الدّین کرت، خواجه وجیه‌الدّین مسعود سربداری، خواجه علی سربداری، پهلوان حسن دامغانی سربداری و جانشین او خواجه نجم‌الدین علی مؤید سربداری را نام برد.

ابن یمین شاهد کشاکش‌های پی‌در‌پی امیران خراسان در عهد فترت میان ایلخانان و حمله تیمور بود و گاه در این کشمکش‌ها و جنگ‌ها نیز حضور داشت. در واقعه‌ای که در سوم مرداد ماه ۷۲۱ – سیزدهم صفر سال ۷۴۳ هجری- میان ملک معز‌الدّین حسین کرت با خواجه وجیه‌الدّین مسعود سربداری در زاوه اتفاق افتاد و به شکست و فرار خواجه وجیه‌الدین مسعود انجامید؛ دیوان ابن‌یمین در ضمن غارت بنگاه امیر به یغما رفت و بنا به گفتهٔ خواندمیر خود شاعر نیز در این جنگ، به دست لشکر هرات گرفتار گشت، چون او را پیش ملک بردند، منظور نظر تربیت گردانید و بنابر آن‌که دیوان ابن‌یمین در آن مصاف تلف گشته بود، قطعه‌ای در آن باب گفت. اما تلاش برای یافتن دیوان او مؤثر نیفتاد و شاعر ناگزیر شد با گردآوردن شعرهای پراگنده خویش از اینجا و آنجا و افزودن اشعاری که پس از واقعهٔ مذکور ساخته بود، دیوانی جدید ترتیب دهد.

دیوان جدید او که اکنون در دست است، با مقدمه‌ای که شاعر در آن نوشته، در سال ۷۳۲ – ۷۵۴ هجری – فراهم آمده و از قصیده، غزل، ترکیب‌بند، قطعه و رباعی، مجموعاً در حدود ۱۵ هزار بیت دارد. سخن او روان و منسجم و خالی از تکلف و علم‌فروشی و به تمام معنی دنباله سبک خراسانی‌است.

قطعه‌های ابن‌یمین به سبب اشتمال بر اندرز و طعن و طنز رواج و شهرت بسیار یافت و بر زبان شعردوستان جاری گشت و از این بابت میان شاعران معاصر خود منفرد شد. در قصیده‌سرایی و مثنوی‌پردازی توانا بود. از میان مثنوی‌های او مثنوی «مجلس‌افروز» به بحر خفیف مخبون محذف در تحقیق و عرفان و مثنوی بی‌نام دیگری هم در این موضوع به بحر هزج مسدس مقصور مشهورتر است.

آثار :

ریحانه الادب

انشاء طغرل

انوار المبارک

چشمهٔ فائز

کلیات طغری

مجموعه الغرائب

المرآت المفتوحه.

زندگانی ابن‌یمین در سبزوار و فریومد به قناعت گذشت و اصولاً وی مردی قانع و گوشه‌گیر و دهقان‌پیشه و معتقد به بنیاد‌های اخلاقی بود. مرگش در سال ۷۴۶ –  ۷۶۹ هجری –  رخ داد.

چون امه چرمین شمرم صحبت نادان           زیرا که گر گران باشد و تن گرم ندارد

از صحبت نادان بترت نیز بگویم               خویشی که توانگر شد و آزرم ندارد

زین هر دو بتردان تو شهی را که در اقلیم     با خنجر خونریز دا نرم ندارد

زین هرسه بتر نیز بگویم که چه باشد           پیری که جوانی کند و شرم ندارد

ای دل اگر زمانه به غم می نشاندت             بنشین و صبر کن ک صبوری دوای اوست

با دور روزگار نشاید ستیزه کرد                و آنکس که کرد این مثل خوش بری اوست

با ژنده پیل پش چو پهلو همی زند              گر جان به باد بردهد الحق سزای اوست

گر کار عقلی نرود بر ره صواب              از وی مبین که آن نه زفکر خطای اوست

.