معرفی و زندگی نامه بزرگان ایران زمین
فرزند مرزبان دیلمی آذربایجانی است .بهمنیار از زردشتیان آذربایجان و ملقب به کیا رئیس ، از شاگردان معروف ابوعلی سینا است که دارای تالیفاتی در فلسفه ، منطق ، طبیعیات ، الهیات و مابعدالطبیعه بوده است . از جمله کتابهای وی به گفته بیهقی کتاب فی الموسیقی بوده است
ابوالحسن بهمنیار در سال ۴۴۵ – ۴۵۸ هجری – درگذشت
.
از دانشمندان مشهور سده چهار هجری است . شهرت او بیشتر به واسطه کتابی ست که به صورت دائره المعارف به نام مفتاح العلوم در حدود سال ۳۵۹ – ۳۷۰ هجری – تالیف کرده .
خوارزمی در مقاله دوم مفتاح العلوم که نه باب است سه فصل کوتاه را به موسیقی اختصاص داده است . در فصل اول به تعریف موسیقی و موسیقار پرداخته و مینویسد :
موسیقی :معنی این کلمه ترکیب الحان است و این لفظ یونانیست و موسیقار را نوازنده و آهنگساز دانسته است
.
ابونصر محمد بن محمد فارابی در سال ۲۵۲ – ۲۵۹یا ۲۶۰ هجری – فیلسوف ، ریاضیدان و موسیقیدان بزرگ ایرانی و سر سلسله حکمای اسلامی است که با بررسی آثار حکما و فلاسفه یونان به ویژه ارسطو اسرار آنها را کشف کرد و مشکلات کتب آنها را توضیح داد و نواقص کار آنان را دریافت و شرح هایی بر آثار ارسطو نوشت
وی را معلم ثانی لقب دادند . فارابی از بزرگترین نویسندگان کتابهای موسیقی است
فارابی علاوه بر شرح و توضیح آثار حکمای یونان خود نیز آثار مهمی به وجود آورد و کتابها و رساله های متعدد در حکمت ، فلسفه ، منطق ، نجوم و موسیقی نوشت . مجموعا ۱۲۰ جلد کتاب و رساله را بدو منسوب میدارند . از جمله کتابهای او در موسیقی عبارتند از
احصاء العلوم :
این کتاب چند فصل دارد و در آن علم عدد ، هندسه ، علم مناظر، موسیقی ، طبیعی ، الهیات ، منطق ، لغت ، نحو و غیره بحث میکند .
در فصل مربوط به موسیقی رئوس مطالب مربوط به موسیقی نظری و عملی و برنامه ای را که برای طالبین و محققین این علم ضروری استبیان میدارد و درباره طرز تالیف الحان و تعیین نسبت بین وزن نغمه ها و ایقاع بحث میکند
از تالیفات و تصنیغ الحان موسیقی و تلفیق آن با کلام منظوم گفتگو میکند و اینکه آن را چگونه باید به کار برد تا تاثیر الحان موسیقی بیشتر گرددو منظور حاصل شود
الموسیقی الکبیر :
مهمترین و مفصل ترین کتاب فارابی وبزرگترین اثری است که تا کنون در موسیقی مشرق زمین نوشته شده است
الموسیقی الکبیر در دو مجلد بود که جلد اول که مفصلتر بوده اکنون در دست است و جلد دوم آن که کوتاهتر بوده ازبین رفته است فارابی در این کتاب درباره اصول فیزیکی صوت و دیگر مطالب مربوط به آن تحقیقاتی دارد
فارابی این کتاب را به خواهش دوست خود ، ابوجعفر محمد وزیر نوشته و غرضش از نوشتن آن ظاهرا رفع اشتباهات دانشمندان قدیم یونان بوده است زیرا در مقدمه ان میگوید : من در اظهارات عموم علمای شعب مختلف علوم نظری یونان نقصهایی مشاهده میکنم . ومیگوید که کتاب بزرگ موسیقی خود را برای آن نوشته است تا مسائلی که بر یونانیان مجهول بوده آشکار سازد
فارابی با تبحری که در علوم یونان قدیم پیدا کرده بود قسمتی از کتاب خود را به انتقاد و نظریه دانشمندان ان دیار اختصاص داده و عقاید آنان را شرح کرده و خطای هریک را توضیح داده
فارابی نه تنها یکی از بزرگترین دانشمندان علم نظری موسیقی بود بلکه در عمل موسیقی نیز استادی بنام و زبردست و نوازنده ای توانا و ماهر بود و به قول جمعی در نواختن قانون مهارت داشته است
فارابی در کتاب الموسیقی الکبیر پس از تعریف موسیقی ، از موسیقی شناسی بحث می کند و از تاثیر آن در روح از دید روانشناسی و تصویری که از شنیدن الحان در ذهن حاصل میشود گفتگو می نماید و نیز از صداشناسی و موسیقی عملی و نظری صحبت می دارد او آهنگ ها را از حیث ایقاع به دو بخش متصل و غیر متصل تقسیم میکند و ضرب متصل یا دوضرب و ضرب غیر متصل را – که ضرب مخلوط و پیچیده میگوید – توضیح میدهدهمچننی به توضیح و توصیف بعضی از سازهای زمان خود و پیش از اسلام پرداخته و چون عود را کاملترین سازها میدانسته نخست آن را برگزیده و بر روی آن بحث کرده است . گویند فارابی سیم پنجمی هم بع عود افزوده است – عود پنج وتری را عود کامل و دیناری می گفتند –
فارابی با استفاده از فواصل فراموش شده موسیقی ایران گامی ترتیب داده است و نکته قابل توجه در گام فاصله ۲۵ واحدی است که اکنون اروپاییان به عنوان نیم پرده و واحد فاصله موسیقی پذیرفته اند و به وسیله آن گام معتدل را ساخته اند . فااربی پرده معرف این فاصله را دستان فرس نامیده استو این نکته نشان می دهد که این پرده از قدیم در ایارن شناخته شده بوده
دیگر زندگی نامه ابو نصر فارابی
.
ابو العباس سرخسی از موسیقیدانان ایرانی در سده سه هجری است و دارای تالیفی است در موسیقی به نام الموسیقی الکبیر .
سرخسی در سال ۲۷۸ – ۲۸۶ هجری – درگذشت
.
ابوالقاسم عبید اله بن خردادبه از دانشمندان ایرانی است . جدش از پیشوایان مذهبی زردشتی بود و پدرش حکومت ناحیه ای از طبستان را عهده دار بود ، خود او مدتها در نواحی مختلف ایران مشاغل مختلف دولتی بر عهده داشت . در علم موسیقی تبحر کافی داشت . از شاگردان اسحاق موصلی و از مصاحبین و ندمای معتمد عباسی بود
رسالاتی که در موسیقی به وی نسبت داده میشود عبارتند از :
ادب السماع
اللهو والملاهی
الندماء والجلسا
و از کتابهای او در موسیقی تنها کتاب اللهو والملاهی باقی مانده است . ابن خردادبه در سال ۲۹۱ – ۳۰۰ هجری – درگذشت
.
حکم الوادی یکی از موسیقیدانان ایرانی نژاد دستگاه خلافت عباسی است که او را از استادان بزرگ موسیقی می دانند. صدای بسیار رسا و وقی داشت. در زمان منصور خلیفه عباسی از مسقط الراس خود وادی القری به بغداد آمد و مورد اکرام و توجه قرار گرفت. در مسابقه ای که در دربار های خلیفه عباسی بین او و ابراهیم موصلی و ابن جامع ترتیب داده شده بود در اواز بر انها برتری یافت و سیصد هزار درهم جایزه گرفت
پس از مدتی نزد ابراهیم ابن مهدی حاکم دمشق رفت و مورد اکرام و نوازش او واقع شد و نزدیک به ۲۰۰ آواز برای ابراهیم تصنیف و تنظیم کرد
حکیم الوادی در ۸۱ سالگی درگذشت
.
از موسیقیدانان ایرانی نژاد است اجداد وی از ری به عربستان مهاجرت کردند او به تشویق پدرش که قاضی بود به تحصیل موسیقی پرداخت و از شاگردان ابراهیم موصلی است .
گویند نواختن بربط را نزد خلیفه زاده موسیقیدان عباسی یعنی ابراهیم فرا گرفت و در نواختن اتواع سازها مهارت داشت
.
از استادان بنام و موسیقیدان ایرانی الاصل اوایل دوره عباسی است . در خوانندگی استاد و در نوازندگی بر بط کم نظیر بود . زلزل استاد اسحاق پسر ابراهیم موصلی و از رامشگران درجه اول زمان هارون الرشید و مهدی الهادی بود اسحاق او را در نواختن بربط در زمان خود بی مانند می دانست
منصور زلزل در علم موسیقی تبحر و در نوازندگی مقام استادی داشت و در فواصل بعضی پرده های بربط ایرانی که در آن زمان مرسوم بود تصرفاتی کرد از جمله : فاصله پرده سوم را حساب کرد و محل بستن پرده را تعیین نمود و پرده زائدی را که در این محل بسته می شد برداشت و جان آن را تغییر داد و این پرده سوم بین استادان موسیقی و نویسندگان کتابهای موسیقی به وسای زلزل معروف شده است
منصور زلزل یکی از نوابغ موسیقی و در نواختن بربط استادی بی نظیر بود و به گفته ابوالفرج نخستین کسی است که بربطهای شبوط مانند را ساخته است . منصور از جوانمردان بود و از مالی که به دست می اورد همسایگان و بینوایان را بهره مند می کرد و مال خود را در کارهای خیر صرف می کرد از آنجمله آب انباری در بغداد ساخت و وقف نمود
.
ابوالحسن علی بن نافع ملقب به زریاب و معروف به بصری از موسیقیدانان بزرگ ایرانی نژاد بود .هنر موسیقی را در بغداد از اسحاق فرا گرفت و در این هنر پیشرفت فراوان یافت و شهرتش بدانجا رسید که به دربار خلیفه هارون الرشید راه یافت و به واسطه وسعت اطلاعات علمی و ادبی و مهارت در فن موسیقی مورد توجه قرار گرفت و رقیب اسحاق موصلی شد
زریاب که در ادب و هئیت و جغرافیا نیز اطلاعات کافی داشت در نواختن بربط و تصنیف و الحان استاد بود و با نوآوریهایی که از خود بروز میداد پیش بینی میکردند به زودی جانشین اسحاق در دربار خلیفه خواهد شد
از نو آوری های او این بود که به بربط ایرانی که ساز معمول آن زمان بود وچهار سیم داشت یک تار اضافه کرد و آ« را به پنج تار تبدیل نمود. مضراب بربط را نیز که پیش از او از چوب ساخته می شد از ناخن عقاب ساخت و آهنگ حاصل از زخمه را در بربط مطبوعتر کرد.
زریاب ابتدا به تونس و سپس به اسپانیا مهاجرت نمود و در قرطبه تحت عنایت و حمایت خلیفه اموی مقامی ارجمند یافت و با فراغت خاطر به تصنیف الحان و اصلاح قواعد و روش تعلیم موسیقی پرداخت و مکتب موسیقی ایرانی اسپانیا را ایجاد کرد و منشاء اثر در کشورهای ساحلی افریقا و نیز در موسیقی اروپا گردید.
زریاب برای تعلیم فن موسیقی اصول و قواعدی ترتیب داد و روش تازه ای به کار برد که بعد از او دستور العمل تعلیم و تعلم اهل فن قرار گرفتو مدتها ادامه پیدا کرد. برنامه کار او این بود تدریس هنر آموز رابه سه مرحله تقسیم کرد . در مرحله اول اوزان الحان را تعلیم می داد در مرحله دوم بحور را و در مرحله سوم کلام را با همراهی ساز به شاگرد می اموخت.
یکی از اصولی که زریاب ایرانی دوازده شده پیش در اسپانیا برای تعلیم آواز معمول می داشته وهنوز در هنرستان های عالی موسیقی جهان مورد استفاده قرار میگیرد این اصول بود که اگر دهانش به اندازه کافی باز نمی شد یا زبانش میگرفت به او تکلیف می کرد قطعه چوبی به اندازه چند سانتیمتر شبانه روز در دهان خود نگهدارد تا فکهایش از هم باز بماند.
.
اصلا ایرانی و پدرش بشاء از بردگان آزاد شده بود سائب مانند نشیط فارسی از غلامان عبد الله بن جعفر بن ابی الب بود.
سائب به دستور عبد الله بن جعفر آواز عربی را از نشیط فارسی که تازه به مدینه آمده بود آموخت . ابتدا آواز را بدون همراهی ساز میخواند و ضرب آن را با چوبی که روی زمین می نواخت حفظ میکرد. بعد ها عود آموخت و اول کسی است که در مدینه عود ساخته و نواخته است .
صاحب آغانی مینویسد : او نخستین کسی است که همراهی ساز را با آواز در میان اعراب معمول داشت . سائب خاثری تحت تاثیر نشیط و آهنگهای ایرانی او نخستین آهنگ عربی را به نام ثقیل با قواعد صحیح و میزان ملایم ابداع کرده است . این موسیقیدان استاد و بنام ایرانی در زمان نخستین خلفای بنی امیه میزیسته و در دستگاه معاویه و یزید راه یافته و برای آنان خوانندگی کرده است
سائب خاثر شاگردان فراوانی تربیت کرد و تربیت شدگان او و دیگر اساتید موسیقی ایرانی در کشور های عربی آواز را بدون انحراف از اصول ایرانی آن در میان اعراب رواج دادند و عده ای از خوانندگان معروف عرب نیز شاگرد او بوده اند مانند : معبد ، عزه المیلاء
.