از دانشمندان مشهور سده چهار هجری است . شهرت او بیشتر به واسطه کتابی ست که به صورت دائره المعارف به نام مفتاح العلوم در حدود سال ۳۵۹ – ۳۷۰ هجری – تالیف کرده .
خوارزمی در مقاله دوم مفتاح العلوم که نه باب است سه فصل کوتاه را به موسیقی اختصاص داده است . در فصل اول به تعریف موسیقی و موسیقار پرداخته و مینویسد :
موسیقی :معنی این کلمه ترکیب الحان است و این لفظ یونانیست و موسیقار را نوازنده و آهنگساز دانسته است
.
ابونصر محمد بن محمد فارابی در سال ۲۵۲ – ۲۵۹یا ۲۶۰ هجری – فیلسوف ، ریاضیدان و موسیقیدان بزرگ ایرانی و سر سلسله حکمای اسلامی است که با بررسی آثار حکما و فلاسفه یونان به ویژه ارسطو اسرار آنها را کشف کرد و مشکلات کتب آنها را توضیح داد و نواقص کار آنان را دریافت و شرح هایی بر آثار ارسطو نوشت
وی را معلم ثانی لقب دادند . فارابی از بزرگترین نویسندگان کتابهای موسیقی است
فارابی علاوه بر شرح و توضیح آثار حکمای یونان خود نیز آثار مهمی به وجود آورد و کتابها و رساله های متعدد در حکمت ، فلسفه ، منطق ، نجوم و موسیقی نوشت . مجموعا ۱۲۰ جلد کتاب و رساله را بدو منسوب میدارند . از جمله کتابهای او در موسیقی عبارتند از
احصاء العلوم :
این کتاب چند فصل دارد و در آن علم عدد ، هندسه ، علم مناظر، موسیقی ، طبیعی ، الهیات ، منطق ، لغت ، نحو و غیره بحث میکند .
در فصل مربوط به موسیقی رئوس مطالب مربوط به موسیقی نظری و عملی و برنامه ای را که برای طالبین و محققین این علم ضروری استبیان میدارد و درباره طرز تالیف الحان و تعیین نسبت بین وزن نغمه ها و ایقاع بحث میکند
از تالیفات و تصنیغ الحان موسیقی و تلفیق آن با کلام منظوم گفتگو میکند و اینکه آن را چگونه باید به کار برد تا تاثیر الحان موسیقی بیشتر گرددو منظور حاصل شود
الموسیقی الکبیر :
مهمترین و مفصل ترین کتاب فارابی وبزرگترین اثری است که تا کنون در موسیقی مشرق زمین نوشته شده است
الموسیقی الکبیر در دو مجلد بود که جلد اول که مفصلتر بوده اکنون در دست است و جلد دوم آن که کوتاهتر بوده ازبین رفته است فارابی در این کتاب درباره اصول فیزیکی صوت و دیگر مطالب مربوط به آن تحقیقاتی دارد
فارابی این کتاب را به خواهش دوست خود ، ابوجعفر محمد وزیر نوشته و غرضش از نوشتن آن ظاهرا رفع اشتباهات دانشمندان قدیم یونان بوده است زیرا در مقدمه ان میگوید : من در اظهارات عموم علمای شعب مختلف علوم نظری یونان نقصهایی مشاهده میکنم . ومیگوید که کتاب بزرگ موسیقی خود را برای آن نوشته است تا مسائلی که بر یونانیان مجهول بوده آشکار سازد
فارابی با تبحری که در علوم یونان قدیم پیدا کرده بود قسمتی از کتاب خود را به انتقاد و نظریه دانشمندان ان دیار اختصاص داده و عقاید آنان را شرح کرده و خطای هریک را توضیح داده
فارابی نه تنها یکی از بزرگترین دانشمندان علم نظری موسیقی بود بلکه در عمل موسیقی نیز استادی بنام و زبردست و نوازنده ای توانا و ماهر بود و به قول جمعی در نواختن قانون مهارت داشته است
فارابی در کتاب الموسیقی الکبیر پس از تعریف موسیقی ، از موسیقی شناسی بحث می کند و از تاثیر آن در روح از دید روانشناسی و تصویری که از شنیدن الحان در ذهن حاصل میشود گفتگو می نماید و نیز از صداشناسی و موسیقی عملی و نظری صحبت می دارد او آهنگ ها را از حیث ایقاع به دو بخش متصل و غیر متصل تقسیم میکند و ضرب متصل یا دوضرب و ضرب غیر متصل را – که ضرب مخلوط و پیچیده میگوید – توضیح میدهدهمچننی به توضیح و توصیف بعضی از سازهای زمان خود و پیش از اسلام پرداخته و چون عود را کاملترین سازها میدانسته نخست آن را برگزیده و بر روی آن بحث کرده است . گویند فارابی سیم پنجمی هم بع عود افزوده است – عود پنج وتری را عود کامل و دیناری می گفتند –
فارابی با استفاده از فواصل فراموش شده موسیقی ایران گامی ترتیب داده است و نکته قابل توجه در گام فاصله ۲۵ واحدی است که اکنون اروپاییان به عنوان نیم پرده و واحد فاصله موسیقی پذیرفته اند و به وسیله آن گام معتدل را ساخته اند . فااربی پرده معرف این فاصله را دستان فرس نامیده استو این نکته نشان می دهد که این پرده از قدیم در ایارن شناخته شده بوده
دیگر زندگی نامه ابو نصر فارابی
.
از موسیقیدانان سده هفت هجری است . نوشته اند از پیروان مکتب ابن بواب معروف بود . در جوانی از اصفهان به بغداد رفت . در هنر موسیقی بی بدیل بود و از رامشگران ممتاز عصر خود به شمار می امد . عبد المومن اصفهانی در سال ۶۲۷ – ۶۴۶ هجری – وفات یافت
.
تاج اصفهانی معروف به ذواللسانین از دانشمندان و شعرای سده شش هجری و همزمان با سلاطین سلجوقی است .وی از موسیقیدانان عصر خویش بوده و کتابی در علم ایقای – ضرب – تصنیف کرده است
تاج الدین اصفهانی از شعرای ممتاز عصر خود بود و به عربی و فارسی شعر می سرود و در علم و عمل موسیقی مهارت داشت و در نوازندگی استاد زمان خویش بود
.
انوری در یکی از قراء ایبورد خراسان واقع در دشت خاوران متولد شد و در جوانی در طوس به تحصیل علوم پرداخت و در حکمت ، ریاضی ، نجوم و ادب قویدست شد .در شعر و شاعری استاد مسلم گشت و در موسیقی به تصریح خود مهارت تمام داشت و قطعه زیر که از اشعار اوست مصداق دعوی اوست
گرچه در بستم در مدح غزل یکبارگی ظن مبر کز نظم الفاظ و معانی قاصرم
بلکه از هر علم کز اقران من داند کسی خواه جزوی گیر آن را خواه کلی قادرم
منطق و موسیقی و هئیت شناسم اندکی راستی باید بگویم با نصیبی وافرم
در الهی آنچه تصدیقش کند عقل سلیم گر تو تصدیقش کنی در شرح و بسطش ماهرم
انوری در قصیده و غزل و قطعه استاد بود و اگر چه غزل در این عصر دیگر انگونه که در اصطلاح شاعران و موسیقیدانان پیش از این معمول بود رواج نداشت و بیشتر به صورت مجرد و خالی از وزن غنایی گفته می شد .لیکن از انجا که انوری خود موسیقیدان و دارای احساسی عالی و فکری دقیق بود به نظر می رسد که بعضی از غزلهای او مانند قدیم وزن غنایی داشته باشد و با اینکه شعر انوری به سبب احاطه او بر علوم در بردارنده معانی و اصطلاحات علمیست گاه بسیار ساده و بی پیرایه و بهزبان عامه است. و اونری با ابداع این روش و پشت پا زدن بر سنت پیشینیان و وارد کردن زبان محاوره در شعر و سادگی و روانی الفاظ دارای سبکی ممتاز است .
انواری علاوه بر غزلسرایی و آشنایی با موسیقی از صدای خوش نیز بهره داشته چنانکه گوید :
غزلکهای خود همی خوانم در نهاوند و راهوی و عراق
اونوری در دستگاه سلطان سنجر مکنت و ثروت فراوان یافت و از جمله شعرای بزرگ ایران به شمار میرود
.
چنانکه از شهرتش پیداست ، نوازنده چیره دست بربط بوده است . از موسیقیدانان درجه اول عصر غزنوی و از ندیمان مجلس سلطان مسعود غزنوی و از نوازندگان دربار سلطان بوده است
محمد بربطی از اساتید زمان خود بود و در نواختن بربط مهارت تمام داشت . بیهقی گوید : محمد بربطی سخت خوش استادی بود
.
عثمان مختاری از شاعران توانا و ادیبان و دانشمندان اوخر سده پنجم هجری است . مداح غزنویان و سلاجقه کرمان و دیگر پادشاهان و بزرگان معاصر خود بود . سنایی در قصیده ای او را مدح گفته و امیر سخن خوانده و وی را به آوردن معانی نو و بکر ستوده است .
این شاعر در انواع شعر دست داشته و در قصیده سرایی استاد و در ایراد مضامین نو و کلام فصیح زبانزد معاصران خود بوده است
.
سغدی را اول گوینده شعر پارسی می دانند و گویند این بیت از اشعار اوی است
آهوی وحشی در دشت چگونه دوذا او ندارد یار بی یار چگونه بوذا
او علاوه بر شاعری ، موسیقیدان نیز بوده است وی را مخترع شه رود که نوعی ساز بوده است میدانند . گویند پس از او دیگر کسی نتوانست آن را بنوازد وی همچنین کتابی در شرح واژه های پارسی داشته که کهنترین کتاب در این فن بوده است
.
بعد از ابن زیله بهترین کسی که در باب اصول موسیقی مطالبی نگاشته ، فخر الدین رازی است
در کتاب حدائق الانوار یا جامع العلوم شرح مفیدی در خصوص اصول فن موسیقی نگاشته .این کتاب در نسخه های فارسی و عربی موجود است فخر الدین رازی در سال ۵۸۸ – ۶۰۶ هجری – وفات یافت
.